آیا درمصراع «چوآینه است وترازوخموش وگویا یار»لف ونشروجوددارد؟

چند نکته¬ی ناگفته از کتاب آرایه¬های ادبی

 هادی، روح الله، آرایه­ های ادبی (سال سوم آموزش متوسطه)، نظری (رشته ­ی ادبیات و علوم انسانی)، شركت چاپ و نشر كتاب­هاي درسي ايران، 1389.

 دكتر هادي اكبرزاده

          مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

 این بیت لف و نشر ندارد

در خودآزمایی­ درس 24 (لف و نشر) کتاب آرایه­های ادبی (سال سوم آموزش متوسطه) آمده است: «در شعرها و عبارت­های زیر، آرایه ­ی لف و نشر را بیابید و با نشان دادن لف­ها و نشرها، نوع آن را تعیین کنید. در این تمرین بیتی از مولانا به صورت زیر آمده است:

چو آینه است و ترازو، خموش و گویا یار            ز من رمیده که او خوی گفت­و­گو دارد  «مولوی»

(کلیات شمس، 1376: 376)» (هادی، 1389: 156)

در این جستار به این مطلب می­پردازیم که آیا مصراعِ اولِ بیتِ موردِ بحث، آرایه ­ی لف و نشر دارد یا نه؟

در ابتدا چنین به نظر می­رسد که «آینه» و «ترازو» لف هستند و «خموش» و «گویا» نشرِ آنها. («خموش» نشرِ «آینه» و «گویا» نشرِ «ترازو») و همانطور که مولف کتاب تصور کرده، اغلب همکاران نیز، این بیت را دارای لف و نشر مرتّب می­دانند. سوال اینجاست که آیا «خموش» فقط برای «آینه» نشر است یا با «ترازو»  هم ارتباط داشته و از سوی دیگر آیا واژه ­ی «گویا» فقط نشری است برای «ترازو» یا می­تواند برای «آینه» هم باشد. نگارنده با تتبع در آثار دیگر ادب فارسی به این نتیجه دست یافت که «خموش» و «گویا» در این بیت نشرِ «آینه» و «ترازو» نیستند بلکه این دو واژه، وجه شبهی برای هر یک از واژه­های «آینه» و «ترازو» است یعنی هم آینه و هم ترازو، «خموش» و «گویا» هستند. به عبارت دیگر «خموش» و «گویا» وجه­شبه برای دو تشبیه هستند که به صورت زیر می­توانیم آنها را بیاوریم: 

مشبه

ادات تشبیه

مشبه­ به

وجه شبه

یار

چو

آینه

خموش و گویا (است.) 

یار

چو

ترازو

در این صورت جدول زیر که دو وجه­شبه داریم نادرست است:

مشبه

ادات تشبیه

مشبه ­به (لف)

وجه شبه (و نشر)

یار

چو

آینه

خموش (است.) 

یار

چو

ترازو

گویا  (است.)

 شواهد زیر هم نشان می­دهد که در بیت مورد بحث آرایه­ی لف و نشر وجود ندارد:

شواهدی برای خاموش و گویا بودن ترازو:

مولوی:

بس کن ای مست معربد ناطق بسیارگو          بینمت خاموش و گویان چون چون کفّه­ی میزان شده

(کلیات شمس، 1376: 883)

منم ضرّاب و عشقت چون ترازو                   ازین خاموش گویا چند گویم.

(کلیات شمس، 1376: 587)

از برای سختن دعوی و معنی روز عدل             صد زبان خاموش و گویا همچو میزان داشتن

(سنایی، 1388: 461)

تو سخن گفتن بی لب هله خو کن چو ترازو                  که نماند لب و دندان چو ز دنیا گذر آید

(کلیات شمس، 1376: 315)

در و دیوار نکته­گویانند                    آتش و خاک و آب قصه­گزار

چون ترازو و چون گز و چو محک                  بی­زبانند و قاضی بازار

(کلیات شمس، 1376: 458)

شواهدی برای خاموش و گویا بودن آینه:

همچو آیینه شوی، خامش و گویا تو اگر          همه دل گردی و بر گفت زبان نستیزی  

(کلیات شمس، 1376: 1060)

دلم چون آینه، خاموشِ گویاست            به دستِ بوالعجب آیینه­داری

(کلیات شمس، 1376: 1000)

 عمرها می­بایدت با بی­زبانی ساختن                  تا همان خاموشیت چون آینه گویا کند  

(بیدل دهلوی، 1386: 801)

q جَنّاتُ تَجری تَحتِها الاَنهار/ جَنّاتُ عدنٍ تَجری مِن تَحتِها الاَنهار (8/98):

در درس 21 (تضمین) بیت زیر آمده است:

چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری­سرشت            شیوه­ی جَنّاتُ تَجری تَحتِها الاَنهار داشت «حافظ»

و در توضیح آن در ص 133 آمده است: به مصراع دوم بیت دقّت کنید؛ شاعر بخشی از آیه­ی هشتم سوره­ی البینه (98) را در کلام خویش عیناً به­کار برده است...(هادی، 1389: 133)

wتوضیح: باید گفت حافظ بخشی از آیه­ی هشتم سوره­ی البینه (98) را عیناً در کلام خویش به­کار نبرده است و این آیه در سوره­ی البینه (98) چنین است:  جَنّاتُ عدنٍ تَجری مِن تَحتِها الاَنهار. (بهشت­های عدن است که جویباران از فرودست آن جاری است.) همانطور که می­بینید حافظ واژه­های «عَدن» و «مِن» را در مصراع دوم بیت خود نیاورده است و در واقع در این آیه تصرف کرده است و نقل آیه عیناً نیست. استاد همایی در این باره می­نویسد: «گاه برای تصحیح وزن در کلام اقتباس شده، تغییری داده باشند، و در این حال نیز از حدّ و مرز اقتباس بیرون نیست. چنانکه مولوی گفته است:

همچو ابلیسی که می­گفت ای سلام        ربِّ اَنظِرنی الی یَومِ القیام

اقتباس از آیه­ی سوره­ی حجر: ربِّ فاََنظِرنی الی یَومِ یُبعَثون. ... توضیحاً اقتباس از آیه­ی شریفه­ی: و جعلنا من الماء کل شیءٍ حیّ که در امثله­ی اقتباس از همای شیرازی نقل شد، نیز مشمول همین نوع تغییر است.» (همایی، 1370: 392) و نیز آورده: «همای شیرازی گفته است در اقتباس از آیه­ی شریفه­ی: و جعلنا من الماء کل شیءٍ حیّ (سوره­ی انبیا، جزو 17):

از لبت زنده گشت جان هما        و من الماء کل شیءٍ حیّ»  (همایی، 1370: 385)

که در این اقتباس نیز همای شیرازی نیز «جعلنا» را نیاورده است.

با توجه به اینکه در بیت مورد بحث از حافظ نیز بخشی از آیه­ی هشتم سوره­ی البینه (98) عیناً در کلام حافظ نیامده و حافظ برای گنجاندن «جَنّاتُ عدنٍ تَجری مِن تَحتِها الاَنهار» در مصراع دو واژه­ی «عَدن» و «مِن» را حذف کرده است این بیت از حافظ نمونه­ای دقیق از تضمین نمی­باشد و لفظ عیناً باید از توضیح این بیت حذف شود. یا اینکه در توضیح تضمین به اقتباس هم اشاره شود.

q آبِ زندگانی: محبوب یا دهان و لب وی

در درس 10 (استعاره­ی مصرّحه یا آشکار) در نمونه­ی 4 بیت زیر از سعدی آمده است:

نفسی بیا و بنشین، سخنی بگو و بشنو            که به تشنگی بمردم بَرِ آبِ زندگانی

«سعدی»

و در توضیح آن آمده است: «شاعر در  مصراع نخست از دوست خویش می­خواهد که لحظه­ای را کنار وی بنشیند و با او سخنی بگوید، مصراع دوم تصویری است از نیازمندی شاعر که نیاز خود را به تشنگی و دوست را به آب زندگانی مانند کرده است. «تشنگی» و «آب زندگانی» دو استعاره­ی مصرّحه است؛ زیرا اوّلا تشنگی و آب در معنی اصلی خود به کار نرفته است؛ ثانیاً مشبهٌ­به دو تشبیه است که همه­ی پایه­های آن حذف شده­اند. غرض شاعر از این دو استعاره، اغراق در زندگی بخشی به محبوب است.» (هادی، 1389: 64)

wتوضیح:

در این متن دو اشکال دیده می­شود:

1- مؤلف محترم در توضیح مصراع دوم آورده که شاعر که نیاز خود را به تشنگی و دوست را به آب زندگانی مانند کرده است. آنچه در این بحث به آن می­پردازیم این عبارت مؤلف است: «دوست را به آب زندگانی مانند کرده است.» یعنی شاعر به صورت جدول زیر تشبیهی داشته که مشبه، ادات و وجه­شبه آن تشبیه را نیاورده است:

مشبه

ادات تشبیه

مشبه­به

وجه شبه

دوست

چو

آب زندگانی

زندگی­بخشی (است.)

به نظر نگارنده آنچه در این استعاره مشبه قرار گرفته است «لب دوست/ دهان دوست/ سخنان و گفته­های دوست» است نه خود محبوب یا معشوق. لب و دهان دوست است که آب زندگانی است. یعنی شاعر به صورت جدول زیر تشبیهی داشته که مشبه، ادات و وجه­شبه آن تشبیه را نیاورده است:

مشبه

ادات تشبیه

مشبه­به

وجه شبه

لب دوست/ دهان دوست/ سخنان و گفته­های دوست

چو

آب زندگانی

زندگی­بخشی (است.)

سعدی در بیتی دیگر از غزلیات خود لب معشوق را آب حیات دانسته است:

سرِ زلفت ظلماتست و لبت، آبِ حیات         در سوادِ سرِ زلفت به خطا می­نگرم (دیوان غزلیات، 1372: 579)

این استعاره گاه به صورت تشبیه و یا تشبیه تفضیل نیز آمده است و به صورت کلیشه­ای شاعران لب یا سخان معشوق را آب حیات یا آب زندگانی دانسته­اند که به مواردی اشاره می­شود:

حافظ:

گفتم که لبت؟ گفت: لبم، آب حیات       گفتم: دهنت؟ گفت: زهی حبّ نبات (حافظ، 1377: 403)

امیر معزّی:

تا نبوسیدم لب شیرین او نشناختم   کایزد آب زندگانی در لب شیرین نهاد (دیوان، 1358: 354 )

خواجوی کرمانی:

 ای لب لعلت ز آب زندگانی برده آب

  ما ز چشم می­پرستت مست و چشمت مست خواب (دیوان، 1374: 598)

سنایی:

هست آب زندگانی در لب شیرین تو        بی لب شیرین تو من زندگانی چون کنم (دیوان، 1388: 942)

سیف فرغانی:

خاصیتِ آب زندگانی           اندر لب روح­پرور تست (دیوان، 1359: 276)

همام تبریزی:

با لب بگو که ما را تا چند تشنه داری                  ای آب زندگانی دایم روان به جویت (دیوان، 1365: 36)

قاآنی:

چشم آهوی رمیده، رخ میوه­ی رسیده           خط سنبل دمیده، لب آب زندگانی

(دیوان حکیم قاآنی، 1380: 938)

ویس و رامین:

تو داری در لب آب زندگانی           که بازآری به تن جان و جوانی (ویس و رامین، 1377: 334)

چکان از هر دو رخ آب جوانی           روان از هر دو لب آب زندگانی (ویس و رامین، 1377: 245)

عطار:

چون هر نفس لب تو جانی دگر ببخشد              کس ننگرد به عمری در آب زندگانی (دیوان، 1375: 525)

فخر الدین عراقی :

بر لب خود بوسه ده آنگه ببین        ذوق آب زندگانی ساقیا (مجموعه آثار، 1372: 244)

لبت آب حیات جان من است       شوق پیدا غم نهان من است (مجموعه آثار، عشاقنامه، 1372: 443)

سیف فرغانی:

اگر برای لبت جان فدا کنم شاید          چو آن لب آب حیات منست جان چه کنم (دیوان، 1374: 235)

چون لبت در دهان جام کند آب حیات     خون از این غصه برآرم چو صراحی ز گلو (دیوان، 1374: 532)

سلمان ساوجی:

در آتش لبت آب حیات می­بینم      مگر رسید به خاک جناب شاه جهان (دیوان، 1357: 421)

امیر خسرو:

گرفت خط، لب چون آب زندگانی او   بسان سبزه که لبهای آب را بگرفت (دیوان، 1365: 23)

خطش پیرامن لب، گوییا خضر    برآمد گردِ آب زندگانی (دیوان 1365: 321)

صائب:

فغان که لعل لب آبدار او از خط     سیاه­کاسه­تر از آب زندگانی شد (دیوان، 1374: 75)

لب سؤال به آب حیات تر نکنم   اگر عقیق لبت در دهان من باشد (دیوان1374: 234)

با توجه به این شواهد باید گفت در بیت مورد بحث سعدی نیز آب زندگانی لب یا سخنان معشوق است نه خود معشوق. در تأیید این مطلب دکتر محمد جعفر یاحقی نیز در یادداشتی که در زیر آورده می­شود نوشت: «در مورد بیت «نفسی بیا و بنشین...» آب زندگانی همان دهان معشوق است و حق با شماست.»

سعدی در مصراع اوّل می­گوید لحظه­ای بیا و بنشین و سخنی بگو و بشنو زیرا من در کنار آب زندگانی (لبت) از تشنگی (نیاز) مُردَم. سعدی، لب یا دهان معشوق را آب زندگانی گرفته است که با وجود همراهی سعدی با آن لب (بَرِ آب زندگانی) سخنی از آن لب و دهان بیرون نمی­آید و معشوق با سعدی حرفی نمی­زند. در شرح این بیت دکتر خلیل خطیب رهبر نیز آورده: «بر آب زندگانی: در کنار آب بقا و چشمه­ی حیات، به استعاره مراد آب نوش وصال» (خطیب رهبر، 1372: 900) که چندان دقیق به نظر نمی­رسد.

 2- نکته­ی دوم این است که در باره­ی غرض و هدفِ آوردن این دو استعاره آمده است: «غرض شاعر از این دو استعاره، اغراق در زندگی­بخشی به محبوب است.» (هادی، 1389: 64) آنچه در این عبارت آمده بدون شک نادرست است. احتمالاً متن به شکل زیر بوده است که ویراستاران محترم به سلیقه­ی خود آن را تغییر داده­اند: «غرض شاعر از این دو استعاره، اغراق در زندگی­بخشیِ محبوب است.» شاعر خواسته است در «زندگی بخشیِ معشوق» اغراق کند نه اینکه غرض او از این استعاره، اغراق در «زندگی­بخشی به محبوب» باشد. بین اغراق در «زندگی ­بخشیِ محبوب» و «زندگی­بخشی به محبوب» تفاوت بسیاری است که غرضِ سعدی اغراق در «زندگی­بخشیِ محبوب» است نه «زندگی­بخشی به محبوب». والله العالم